متن درس خارج فقه حضرت آیت الله مکارم شیرازی - دوشنبه 19 اسفند ماه 87/12/19

امر سوم در جواب شبهه ای است که مطرح می شود که اگر عبادت برای تهذیب نفوس است چرا باید نیابت از دیگری جایز باشد زیرا منوب عنه کاری نکرده که نفسش مهذب گردد. که در پاسخ به آن سه جواب را مطرح می کنیم.

و اما تمام بحث:

بقی هنا امور:

الامر الاول: تبرع به نیابت از طرف میت و حیٌ منحصر به حج نیست و در سایر عبادات هم راه دارد ؛ حتی از بعضی از روایات استفاده می شود که جمیع اعمال حسنه را شامل می شود یعنی می توان حتی اعتکاف و یا ساختن مسجد و امثال آن را از طرف میت و حی تبرعا انجام داد.

عمده ی این روایات در باب 12 از ابواب قضاء صلاة در جلد 5 وسائل ذکر شده است که 27 روایت دارد و بسیاری از این روایات بر کلام ما دلالت دارد و چون روایات متضافر است اسناد این روایات را بررسی نمی کنیم و فی الجمله در آنها علاوه بر سند قوی، سند ضعیف هم وجود دارد بعضی از این روایات مربوط به اقرباء است و بعضی عمومیت دارد البته ما در روایاتی که ذکر می کنیم در همه ی آنها از (عنه) تعبیر شده است که گفتیم ظاهر در نیابت است نه از (له) که مراد از آن اهداء ثواب باشد. (این امر را در جلسات قبل بحث کردیم)

در مورد حی و میت در جلسه ی قبل دو روایت خواندیم

حدیث 1 و 9 باب 12

ص: 338

حدیث 1 باب 12 از ابواب قضاء الصلاة

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَا یَمْنَعُ الرَّجُلَ مِنْکُمْ أَنْ یَبَرَّ وَالِدَیْهِ حَیَّیْنِ وَ مَیِّتَیْنِ یُصَلِّی عَنْهُمَا وَ یَتَصَدَّقُ عَنْهُمَا وَ یَحُجُّ عَنْهُمَا وَ یَصُومُ عَنْهُمَا فَیَکُونُ الَّذِی صَنَعَ لَهُمَا وَ لَهُ مِثْلُ ذَلِکَ فَیَزِیدُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِبِرِّهِ وَ صِلَتِهِ خَیْراً کَثِیراً.

این حدیث تصریح دارد که والدین حی باشند یا میت در هر دو مورد می شود از آنها حج مستحبی به جا آورد.

حدیث 9: عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ الْکَوْکَبِیِّ فِی کِتَابِ الْمَنْسَکِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ ع أَحُجُّ وَ أُصَلِّی وَ أَتَصَدَّقُ (ممکن است مراد زکات باشد و یا صدقه ی مستحبی) عَنِ الْأَحْیَاءِ وَ الْأَمْوَاتِ مِنْ قَرَابَتِی وَ أَصْحَابِی قَالَ نَعَمْ تَصَدَّقْ عَنْهُ وَ صَلِّ عَنْهُ وَ لَکَ أَجْرٌ بِصِلَتِکَ إِیَّاهُ.

این حدیث اقرباء و غیر آنها حیا و میتا را شامل می شود.

حدیث 2: عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ غِیَاثِ سُلْطَانِ الْوَرَی لِسُکَّانِ الثَّرَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ فِی کِتَابِ مَسَائِلِهِ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُ أَبِی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ أَوْ یَصُومَ عَنْ بَعْضِ مَوْتَاهُ قَالَ نَعَمْ فَلْیُصَلِّ عَلَی مَا أَحَبَّ وَ یَجْعَلُ تِلْکَ لِلْمَیِّتِ فَهُوَ لِلْمَیِّتِ إِذَا جَعَلَ ذَلِکَ لَهُ

سند این حدیث معتبر است.

ص: 339

این حدیث فقط در مورد میت است ولی هم خویشاوندان را شامل می شود و هم اجانب را.

حدیث 3: وَ عَنْهُ قَالَ سَأَلْتُ أَخِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ ع عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَصُومَ عَنْ بَعْضِ أَهْلِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ فَقَالَ نَعَمْ یَصُومُ مَا أَحَبَّ وَ یَجْعَلُ ذَلِکَ لِلْمَیِّتِ فَهُوَ لِلْمَیِّتِ إِذَا جَعَلَهُ لَهُ

حدیث 4:َ عَنِ الشَّیْخِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع یُصَلَّی عَنِ الْمَیِّتِ؟ فَقَالَ نَعَمْ حَتَّی إِنَّهُ یَکُونُ فِی ضِیقٍ فَیُوَسَّعُ عَلَیْهِ ذَلِکَ الضِّیقُ (نماز که برای آن می خوانیم موجب توسعه برای میت می شود) ثُمَّ یُؤْتَی فَیُقَالُ لَهُ خُفِّفَ عَنْکَ هَذَا الضِّیقُ بِصَلَاةِ فُلَانٍ أَخِیکَ

حدیث 8: عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ فِی أَصْلِهِ وَ هُوَ مِنْ رِجَالِ الصَّادِقِ وَ الْکَاظِمِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَحُجُّ وَ یَعْتَمِرُ وَ یُصَلِّی وَ یَصُومُ وَ یَتَصَدَّقُ عَنْ وَالِدَیْهِ وَ ذَوِی قَرَابَتِهِ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ یُؤْجَرُ فِیمَا یَصْنَعُ وَ لَهُ أَجْرٌ آخَرُ بِصِلَةِ قَرَابَتِهِ الحدیث.

مراد از (فی اصله) که در سند این روایت آمده است این است که مجموعه ی احادیث اهل بیت را اصول می گفتند که 400 مجموعه از احادیث اهل بیت توسط اصحاب ایشان گردآوری شد که اساس اصول کافی را تشکیل داد و اینک به شکل کتاب وسائل الشیعه در دست ما است.

حال به سراغ روایاتی می رویم که تبرع در همه ی اعمال خیر را شامل شود.

حدیث 22: عَنْ صَاحِبِ الْفَاخِرِ مِمَّا أُجْمِعَ عَلَیْهِ وَ صَحَّ مِنْ قَوْلِ الْأَئِمَّةِ ع قَالَ یُقْضَی عَنِ الْمَیِّتِ أَعْمَالُهُ الْحَسَنَةُ کُلُّهَا

ص: 340

صاحب کتاب فاخر زیاد شناخته شده نیست.

حدیث 23: عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ یُقْضَی عَنِ الْمَیِّتِ الْحَجُّ وَ الصَّوْمُ وَ الْعِتْقُ وَ فِعَالُهُ الْحَسَنُ (تمام کارهای خیر)

سند این روایت صحیح است.

حدیث 25: عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَنْ عَمِلَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ مَیِّتٍ عَمَلًا صَالِحاً أَضْعَفَ اللَّهُ أَجْرَهُ وَ یُنَعِّمُ بِذَلِکَ الْمَیت.

از مجموع این روایات استفاده می شود که تبرع در همه ی اعمال حسنه علی الخصوص در نماز و صوم و صدقه جایز است.

روایت معارضی هم نقل شده است که روایت 16 از همان باب است:

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ ع أَسْأَلُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُرِیدُ أَنْ یَجْعَلَ أَعْمَالَهُ مِنَ الْبِرِّ وَ الصَّلَاةِ وَ الْخَیْرِ أَثْلَاثاً ثُلُثاً لَهُ وَ ثُلُثَیْنِ لِأَبَوَیْهِ أَوْ یُفْرِدَهُمَا مِنْ أَعْمَالِهِ بِشَیْ ءٍ مِمَّا یَتَطَوَّعُ بِهِ وَ إِنْ کَانَ أَحَدُهُمَا حَیّاً وَ الْآخَرُ مَیِّتاً فَکَتَبَ إِلَیَّ أَمَّا الْمَیِّتُ فَحَسَنٌ جَائِزٌ وَ أَمَّا الْحَیُّ فَلَا إِلَّا الْبِرُّ وَ الصِّلَةُ.

ذیل روایت که می گوید: (أَمَّا الْحَیُّ فَلَا إِلَّا الْبِرُّ وَ الصِّلَةُ) به این معنا است که اگر می خواهی به فرد حی پول بده و یا صله ی رحم و امثال آن را انجام بده ولی عمل برای آنها به جا نیاورد.

در توجیه این روایت دو نکته به ذهن می رسد:

گاه مردم به جای کمک به هم نوع خود، نیابتا از طرف او کار خیر انجام می دهند امام می خواهد بفرماید که مستقیما به آنها کمک کن و به امور آنها رسیدگی کن چرا نیابتا از طرف آنها انجام می دهی.

ص: 341

امام به او می فرماید که اگر از حی نیابت کند موجب می شود آنها تنبلی به خرج داده خود به انجام اعمال خیر مبادرت نورزند. باید از کسی نیابت انجام داد که دستش از این دنیا کوتاه است.

البته مخفی نماند که اعمال واجب را نمی توان از طرف حی انجام داد مگر در حج.

الامر الثانی: مسئله ی اهداء ثواب.

اهداء ثواب با مسئله ی نیابت فرق دارد. روایات متعددی داریم که انسان می تواند عمل صالحی انجام دهد و ثواب آن را به احیاء و یا اموات هدیه کند.

بخشی از این روایات در باب 12 از ابواب قضاء صلاة است و بخش دیگر آنها در باب باب 29 از ابواب نیابت حج است. مثلا در روایتی آمده است که سائل می پرسد می خواستم پدرم یا دخترم را در ثواب شریک کنم ولی یادم رفت امام می فرماید: همین الان او را در ثواب شریک کن. واضح است که این از باب نیابت نیست زیرا بعد از عمل دیگر نیابت معنا ندارد:

حدیث 1: مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ أَنَا بِالْمَدِینَةِ بَعْدَ مَا رَجَعْتُ مِنْ مَکَّةَ إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَحُجَّ عَنِ ابْنَتِی قَالَ فَاجْعَلْ ذَلِکَ لَهَا الْآنَ

حدیث 2: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ قَالَ رَجُلٌ لِلصَّادِقِ ع جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی کُنْتُ نَوَیْتُ أَنْ أُدْخِلَ فِی حَجَّتِیَ الْعَامَ أَبِی أَوْ بَعْضَ أَهْلِی فَنَسِیتُ فَقَالَ ع الْآنَ فَأَشْرِکْهَا

ص: 342

هکذا روایت دیگری که قبلا ذکر کردیم که راوی پرسید می خواهم عملم را تقسیم کنم و بخشی را به پدر و بخش دیگر را به مادرم هدیه کنم که امام اجازه می دهد و واضح است که عمل حج را نمی توان نیمی از یک نفر و نیم دیگر را از طرف فرد دیگر نیابت کرد از این رو مراد اهداء ثواب است.

الامر الثالث: سؤالی است که مطرح می شود که عبادت برای تهذیب نفوس و قرب الی الله است و نیابت که فردی حج و یا نماز را از طرف دیگری به جا می آورد چه ارتباطی به منوب عن دارد زیرا منوب عنه عبادت را خودش انجام نداده و این مطلب به این می ماند که من از طرف برادرم ورزش کنم و یا به جای او غذا بخورم.

برای این سؤال سه جواب تصور می شود:

عبادات و اعمال خیر دو جنبه دارد یکی همین غذای روح بودن و تربیت و تهذیب نفوس و امثال آن است ولی جنبه ی دیگر آن این است که خداوند در ازای این کار به فرد مزدی می دهد حال آن ثواب و اجر را می توان به دیگری هدیه دارد و مشکلی در آن وجود ندارد. این امر سبب اهتمام مردم به امر عبادات و کارهای خیر می شود یعنی می گویند که حج، روزه و نماز آنقدر اهمیت دارد که حتی بعد از مرگ اگر واجب بوده باشد باید از اموالش هزینه ی آن را پرداخت کرده و نائب بگیرند. مردم با توجه به این امر چه بسا تصمیم می گیرند که خود در زمان حیات اعمال واجبه ی خود را انجام دهند و یا به سراغ اعمال مستحبه بروند. این یک نوع پیوند عاطفی بین احیاء و اموات و بین احیاء و احیاء است و غالبا افرادی که از سفر می آیند می گویند که من از طرف شما نائب الزیارة بوده طواف و یا قرآنی برای شما به جا آوردم و این موجب می شود که الفت میان آنها زیاد شود.

ص: 343